اختلال شخصیت مرزی چیست؟ تشخیص و درمان شخصیت مرزی

اختلال شخصیت مرزی یا BPD یک اختلال روان‌پزشکی پیچیده و مزمن است که با الگوهای پایدار از بی‌ثباتی در خلق، خودانگاره و روابط بین‌فردی شناخته می‌شود. این اختلال توانایی فرد را برای حفظ رفتارهای پایدار اجتماعی و عاطفی مختل می‌کند و اغلب با واکنش‌های تکانشی، ترس از رهاشدگی و نوسانات شدید هیجانی همراه است. درک دقیق این وضعیت برای متخصصان سلامت روان و عموم مردم اهمیت دارد؛ زیرا BPD نه تنها کیفیت زندگی فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه بار قابل توجهی بر خانواده، جامعه و سیستم‌های درمانی وارد می‌کند.

در این مقاله ضمن اینکه به صورت علمی و تخصصی بررسی خواهیم کرد اختلال شخصیت مرزی چیست؟ به معیارهای تشخیص آن و روش‌های درمان مبتنی بر شواهد هم می‌پردازیم. در این صورت شما می‌توانید تفاوت‌های این اختلال را با سایر اختلالات بشناسید، اهمیت تشخیص زودهنگام را درک کنید و با گزینه‌های درمانی مؤثر آشنا شوید. مطالعه این مقاله می‌تواند گامی مؤثر در جهت بهبود و مدیریت این اختلال باشد.

اختلال شخصیت مرزی چیست

همانطور که در مقدمه نیز اختصارا توضیح دادیم، اختلال شخصیت مرزی یا BPD یک اختلال روان‌پزشکی طبقه‌بندی‌شده است که با الگوی پایدار بی‌ثباتی در خلق، خودانگاره، احساسات و روابط بین‌فردی همراه است و معمولاً از اوایل بزرگسالی شروع می‌شود و در جنبه‌های مختلف زندگی فرد تأثیر می‌گذارد. برای تشخیص بالینی، روان‌پزشکان از معیارهای تعریف‌شده در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM‑5) استفاده می‌کنند که بر اساس آن BPD با مجموعه‌ای از نشانه‌های رفتاری و عاطفی مشخص می‌شود.

در عمل، افراد مبتلا به اختلال شخصیت مرزی معمولاً در تنظیم هیجان، کنترل تکانه‌ها و حفظ روابط پایدار مشکل دارند. آن‌ها ممکن است نوسانات شدید خلقی را تجربه کنند و به سرعت از احساس هیجان به احساسات منفی تغییر حالت دهند و در روابط بین‌فردی خود بی‌ثباتی چشمگیری نشان دهند. برخی از این نشانه‌ها ممکن است با سایر اختلالات روانی مانند اختلال اضطراب اجتماعی هم‌پوشانی داشته باشد؛ اما در BPD این مشکلات به شکل پایدار و در چند حوزه زندگی فرد بروز می‌کنند. این اختلال در زمره اختلالات شخصیت خوشه B قرار می‌گیرد که به طور کلی با الگوهای رفتاری پرهیجان، تکانشی و اغلب ناپایدار مشخص می‌شوند.

برای تشخیص اختلال شخصیت مرزی، DSM‑5 معیارهای مشخصی تعیین می‌کند که باید در فرد وجود داشته باشند. این معیارها عبارت‌اند از:

1. تلاش‌های شدید برای پرهیز از طرد یا رهاشدن واقعی یا خیالی
2. الگوی ناپایدار و شدید در روابط بین‌فردی که با نوسان بین ایده‌آل‌سازی و تحقیر همراه است
3. بی‌ثباتی در خودانگاره یا هویت شخصی
4. تکانش‌گری در حداقل دو حوزه که ممکن است به خود یا دیگران آسیب برساند مانند خرج‌کردن بی‌رویه، روابط پرخطر یا سوءمصرف مواد
5. رفتارها یا تهدیدهای خودآسیب‌رسان یا خودکشی
6. نوسانات شدید خلق که معمولاً چند ساعت تا چند روز طول می‌کشند
7. احساس مزمن پوچی یا تهی‌بودن
8. خشم نامتناسب یا دشواری در کنترل خشم
9. ایده‌های پارانوئید گذرا یا تجارب تجزیه‌ای مرتبط با استرس

وقتی حداقل پنج مورد از این نشانه‌ها در فرد دیده شود و باعث افت قابل‌توجه در عملکرد اجتماعی یا شغلی شود، احتمال تشخیص BPD و ابتلای فرد به این اختلال، افزایش می‌یابد. افراد مبتلا به BPD اغلب واکنش‌های هیجانی شدید، رفتارهای تکانشی و نوسانات خلقی دارند و کنترل احساسات برایشان دشوار است. این وضعیت باعث می‌شود مدیریت روابط و پاسخ به استرس برایشان چالش‌برانگیز باشد. تشخیص به‌موقع این اختلال اهمیت دارد، زیرا کنترل هیجان ضعیف و رفتارهای خودآسیب‌رسان می‌تواند مشکلات جدی در زندگی اجتماعی، حرفه‌ای و شخصی ایجاد کند. ارزیابی روان‌پزشکی جامع و رعایت معیارهای DSM‑5 برای تشخیص ضروری است.

علائم اختلال شخصیت مرزی

در پاسخ به این پرسش که علائم اختلال شخصیت مرزی چیست؟ باید بگوییم: علائم این اختلال به صورت الگوهای پایدار و فراگیر در حوزه‌های هیجانی، رفتاری و بین‌فردی ظاهر می‌شوند و معمولاً از اوایل بزرگسالی آغاز شده و در طول زمان تداوم پیدا می‌کنند. اگرچه برخی از این نشانه‌ها ممکن است با تظاهرات بالینی دیگر انواع بیماری های اعصاب و روان هم‌پوشانی داشته باشند، اما در اختلال شخصیت مرزی شدت، ناپایداری و واکنشی‌بودن علائم در زمینه روابط بین‌فردی، وجه تمایز اصلی محسوب می‌شود. در ادامه، مهم‌ترین علائم این اختلال را بررسی کرده‌ایم.

رفتارهای تکانشی

تکانش‌گری در اختلال شخصیت مرزی به صورت الگوهای مکرر رفتارهای آسیب‌زا در چند حوزه عملکردی تعریف می‌شود. این رفتارها اغلب بدون برنامه‌ریزی قبلی و در پاسخ به فشارهای هیجانی شدید بروز می‌کنند و می‌توانند شامل تصمیم‌گیری‌های پرخطر، بی‌ثباتی شغلی، رفتارهای جنسی ناایمن یا ولخرجی افراطی باشند. تکانش‌گری در این اختلال معمولاً با دشواری در تنظیم هیجان و تحمل پریشانی هیجانی مرتبط است.

روابط ناپایدار

الگوی روابط بین‌فردی در اختلال شخصیت مرزی با ناپایداری شدید و نوسان بین ایده‌آل‌سازی و بی‌ارزش‌سازی دیگران مشخص می‌شود. فرد ممکن است در مراحل اولیه رابطه احساس وابستگی شدید و صمیمیت افراطی را تجربه کند، اما با کوچک‌ترین نشانه تعارض یا فاصله، دچار احساس طرد و خشم شدید شود. این چرخه ناپایدار، روابط عاطفی، خانوادگی و شغلی را به طور مداوم دچار تنش می‌کند.

 زیاده‌روی در مصرف الکل یا مواد مخدر

مصرف افراطی الکل یا مواد مخدر در افراد مبتلا به اختلال شخصیت مرزی، اغلب به عنوان راهبردی ناکارآمد برای تنظیم هیجان یا کاهش موقت درد روانی مشاهده می‌شود. این الگوی مصرف می‌تواند ماهیت تکانشی داشته باشد و در بسیاری از موارد با تشدید نوسانات خلقی، افزایش رفتارهای پرخطر و کاهش پاسخ به درمان همراه است.

 آسیب زدن فیزیکی، روانی یا مالی به خود

خودآسیب‌رسانی در اختلال شخصیت مرزی طیفی از رفتارها را در بر می‌گیرد که الزاماً با قصد خودکشی همراه نیستند. این رفتارها می‌توانند به صورت آسیب فیزیکی مستقیم، تصمیم‌های مالی مخرب یا الگوهای فکری خودتخریب‌گر بروز کنند. هدف اصلی این رفتارها اغلب کاهش موقت تنش هیجانی یا بازیابی احساس کنترل درونی است.

 ترس از رها شدگی شدید

ترس شدید و فراگیر از رهاشدن، یکی از علائم محوری اختلال شخصیت مرزی محسوب می‌شود. این ترس می‌تواند حتی در غیاب شواهد واقعی طرد فعال شود و به واکنش‌های هیجانی شدید، رفتارهای چسبنده یا تلاش‌های افراطی برای حفظ رابطه بینجامد. چنین الگویی معمولاً ریشه در حساسیت بالا نسبت به نشانه‌های بین‌فردی دارد.

 نوسانات خلقی و احساسی شدید

نوسانات خلقی در اختلال شخصیت مرزی به صورت بی‌ثباتی عاطفی واکنشی تعریف می‌شود. این تغییرات خلقی اغلب سریع، شدید و وابسته به رویدادهای بین‌فردی هستند و می‌توانند از چند ساعت تا چند روز ادامه داشته باشند. برخلاف برخی اختلالات خلقی، این نوسانات معمولاً کوتاه‌مدت و محرک‌محور هستند.

احساس پوچی مزمن

احساس مزمن پوچی یا تهی‌بودن درونی، یکی از تجارب ذهنی شایع در افراد مبتلا به اختلال شخصیت مرزی است. این احساس می‌تواند با نداشتن حس هویت پایدار، بی‌معنایی زندگی یا فقدان جهت‌مندی همراه باشد و نقش مهمی در بروز رفتارهای تکانشی و خودآسیب‌رسان ایفا کند.

ناتوانی در کنترل خشم

اختلال در تنظیم خشم در این بیماران ممکن است به صورت فوران‌های خشم شدید، تحریک‌پذیری مداوم یا خشم سرکوب‌شده بروز کند. شدت خشم اغلب نامتناسب با موقعیت محرک است و پس از فروکش کردن آن، فرد ممکن است دچار احساس گناه، شرم یا پشیمانی شدید شود که چرخه ناپایداری هیجانی را تداوم می‌بخشد.

علت اختلال شخصیت مرزی

علت اختلال شخصیت مرزی ناشی از تعامل پیچیده عوامل زیستی، روان‌شناختی و محیطی است. استعداد ژنتیکی و اختلال در سیستم‌های تنظیم هیجان مغز، فرد را در برابر فشارهای روانی حساس‌تر می‌کند. همچنین تجربه تروماهای دوران کودکی، بی‌ثباتی روابط اولیه و فقدان دلبستگی ایمن می‌تواند توانایی تنظیم هیجان و ایجاد روابط پایدار را مختل کند. بنابراین علت این اختلال در ترکیب آسیب‌پذیری درونی و محیط‌های استرس‌زا قابل درک است، نه اینکه به دنبال آن در یک عامل منفرد بگردیم.

روش های درمان اختلال شخصیت مرزی

اکنون پرسش مهمی مطرح است؛ روش های درمان اختلال شخصیت مرزی چیست؟ در پاسخ باید گفت: درمان معمولاً بر پایه روان‌درمانی‌های مبتنی بر شواهد (درمان دیالکتیک رفتاری   (DBT)  و درمان مبتنی بر ذهن‌آگاهی؛ درمان‌های شناختی-رفتاری (CBT) برای اصلاح الگوهای فکری ناسازگار و مدیریت هیجان) انجام می‌شود که هدف آن‌ها بهبود تنظیم هیجان، کاهش رفتارهای تکانشی و بهبود روابط بین‌فردی است. در برخی موارد، دارودرمانی نیز برای کنترل علائم همراه مانند اضطراب، افسردگی یا نوسانات خلقی به‌صورت حمایتی به کار می‌رود. تشخیص به‌موقع و تداوم درمان نقش مهمی در بهبود عملکرد فرد و کاهش شدت علائم دارد.

روش تشخیص اختلال شخصیت مرزی یا بوردرلاین

تشخیص اختلال شخصیت مرزی بر اساس ارزیابی بالینی جامع و معیارهای DSM‑5 انجام می‌شود. روان‌پزشک یا روانشناس با بررسی سابقه فرد، رفتارهای تکانشی، نوسانات خلقی، الگوهای روابط بین‌فردی و احساسات پایدار پوچی، میزان بروز علائم را می‌سنجد. ابزارهای استاندارد پرسشنامه‌ای مانند SCID‑5-PD و مصاحبه‌های بالینی به تشخیص دقیق و تمایز BPD از سایر اختلالات روانی کمک می‌کنند.

زندگی با افراد مبتلا به شخصیت مرزی

زندگی با افراد مبتلا به اختلال شخصیت مرزی معمولا چالش‌برانگیز است؛ زیرا این افراد نوسانات شدید خلقی، ترس از رهاشدگی و رفتارهای تکانشی را تجربه می‌کنند. مهم است که خانواده و نزدیکان از الگوهای رفتاری و علائم این اختلال آگاه باشند تا واکنش‌های هیجانی و سوءتفاهم‌ها کاهش پیدا کند. ایجاد مرزهای سالم، آموزش مهارت‌های ارتباطی و حمایت روانی مستمر، به بهبود روابط و کاهش تنش کمک می‌کند. همچنین، آگاهی از منابع درمانی، مانند روان‌درمانی و گروه‌های حمایتی، نقش مهمی در مدیریت تعاملات روزمره با فرد مبتلا دارد و قطعا نقش مهمی در بهبود و ارتقا کیفیت زندگی هر دو طرف، ایفا خواهد کرد.

سخن پایانی

در این مقاله به بررسی اختلال شخصیت مرزی، پرداختیم. یکی از انواع بیماری های اعصاب و روان که فرد را دچار یک شرایط پیچیده و چندعاملی می‌کند؛ به‌طوری که نیاز به تشخیص دقیق و درمان مستمر دارد. سپس توضیح دادیم که اهمیت آگاهی از علائم و علل اختلال شخصیت مرزی چیست؟ درواقع این آگاهی به فرد و اطرافیان کمک می‌کند تا روابط سالم‌تر و زندگی متعادل‌تری داشته باشند. سپس به معرفی درمان‌های روان‌درمانی مبتنی بر شواهد و حمایت مستمر پرداختیم که نقش مهمی در کاهش شدت علائم و بهبود کیفیت زندگی دارند. تشویق به مراجعه به متخصصان، پیگیری درمان و استفاده از منابع آموزشی و حمایتی، راهکارهای مؤثر برای مدیریت روزمره این اختلال هستند و می‌توانند به افراد مبتلا و خانواده‌هایشان امکان زندگی رضایت‌بخش‌تر بدهند.