گاهی ممکن است متوجه حرکات ناخواسته و مکرر در یک سمت از صورت خود شوید؛ حرکاتی که از پرش خفیف پلک آغاز می‌شوند و کم‌کم به دیگر عضلات همان سمت صورت سرایت می‌کنند. این وضعیت که با نام «همی فاسیال اسپاسم» شناخته می‌شود، یکی از اختلالات عصبی نسبتاً نادر است که اگرچه معمولاً خطرناک نیست، اما می‌تواند بر کیفیت زندگی فرد تأثیرگذار باشد. اسپاسم صورت، به‌ویژه زمانی که شدت پیدا می‌کند یا تکرار آن بیشتر می‌شود، نه‌تنها باعث ناراحتی فیزیکی، بلکه موجب اختلال در ارتباطات اجتماعی، کاهش اعتماد به نفس و اضطراب در موقعیت‌های روزمره می‌شود.
در این مقاله تلاش کرده‌ایم تا با بیانی ساده و علمی، شما را با ماهیت این اختلال، علائم شایع آن، دلایل زمینه‌ساز، راه‌های تشخیص از جمله تست نوار عصب و عضله و گزینه‌های درمانی موجود آشنا کنیم. هدف ما این است که با افزایش آگاهی، مسیر رسیدن به تشخیص به‌موقع و درمان مؤثر برای مبتلایان هموارتر شود.
همی فاسیال یا اسپاسم صورت چیست؟
همی فاسیال اسپاسم (Hemifacial Spasm) یک اختلال عصبی نادر است که با انقباضات غیرارادی، مکرر و معمولاً یک‌طرفه در عضلات صورت همراه است. این انقباضات عمدتاً از اطراف چشم آغاز شده و به تدریج به عضلات دیگر همان سمت صورت گسترش می‌یابند. در بسیاری از موارد، اسپاسم‌ها در ابتدا گذرا بوده، اما با پیشرفت بیماری ماندگار و شدیدتر می‌شوند. این اختلال اغلب در دهه‌های میانی زندگی بروز می‌کند و شیوع آن در میان زنان بیشتر از مردان گزارش شده است.
علائم همی فاسیال اسپاسم چیست؟
علائم همی فاسیال اسپاسم معمولاً به صورت تدریجی ظاهر می‌شوند. این نشانه‌ها ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- پرش غیرارادی پلک (میوکی‌میای چشم): شایع‌ترین علامت ابتدایی است.
- حرکات تیک‌مانند در گونه یا دهان: ممکن است لب بالا یا گوشه لب به‌طور غیرارادی بالا برود.
- گسترش اسپاسم به عضلات پایین‌تر صورت: در مراحل پیشرفته، تمام نیمه صورت دچار انقباض می‌شود.
- بدتر شدن علائم در هنگام استرس، خستگی یا خندیدن
- اختلال در بستن چشم یا کجی صورت
- اختلال در اعتماد به نفس و برقراری ارتباط اجتماعی
این نشانه‌ها ممکن است در ابتدا گذرا باشند اما به مرور زمان شدت یافته و باعث اختلالات عملکردی و روان‌شناختی در فرد می‌شوند.
علت اسپاسم صورت چیست؟
علت اصلی همی فاسیال اسپاسم در بیشتر موارد فشار یا تحریک عصبی روی عصب صورتی (عصب فاسیال) است. این فشار معمولاً به دلیل تماس مستقیم یک شریان کوچک (اغلب شریان مخچه‌ای قدامی تحتانی) با عصب فاسیال در زاویه پل-مخچه‌ای رخ می‌دهد که منجر به تحریک مداوم عصب و اسپاسم می‌شود. سایر علل شامل موارد زیر است:
- فشار از سوی آنوریسم یا ناهنجاری عروقی
- تومورهای فوسای خلفی مغز
- ضایعات دمیلینه‌کننده (مانند بیماری ام اس)
- آسیب یا التهاب عصب فاسیال
- سابقه سکته مغزی در ناحیه ساقه مغز
در برخی موارد نادر، علت مشخصی برای اسپاسم یافت نمی‌شود که به آن "ایدیوپاتیک" گفته می‌شود.
چگونگی تشخیص همی فاسیال اسپاسم
تشخیص همی فاسیال اسپاسم بر اساس شرح حال بیمار، معاینه بالینی دقیق و استفاده از ابزارهای تصویربرداری و الکتروفیزیولوژیکی انجام می‌شود. مهم‌ترین روش‌های تشخیصی عبارت‌اند از:
- ام‌آر‌آی مغز که برای بررسی وجود تومور، ضایعات عروقی یا ناهنجاری ساختاری در ناحیه عصب فاسیال استفاده می‌شود.
- الکترومیوگرام (EMG) که فعالیت الکتریکی عضلات را بررسی می‌کند و در شناسایی اختلالات عصبی-عضلانی مؤثر است.
- تست نوار عصب و عضله برای بررسی فعالیت الکتریکی عضلات و ارزیابی سلامت عملکرد عصب فاسیال استفاده می‌شود و می‌تواند به شناسایی تغییرات ناشی از اسپاسم کمک کند.
راه‌های جلوگیری از اسپاسم صورت
با اینکه نمی‌توان به‌طور کامل از بروز همی فاسیال اسپاسم جلوگیری کرد، اما با رعایت برخی نکات می‌توان از تشدید یا تسریع علائم آن پیشگیری کرد:
- کاهش استرس و اضطراب زیرا استرس یکی از عوامل تشدیدکننده اسپاسم‌های عصبی است.
- خواب کافی و باکیفیت
- پرهیز از مصرف بیش‌ازحد کافئین و محرک‌ها
- ورزش‌های منظم و آرامش‌بخش مانند یوگا یا مدیتیشن
- درمان سریع عفونت‌ها و بیماری‌های التهابی مغز و اعصاب
روش‌های درمان اسپاسم صورت
درمان همی فاسیال اسپاسم بسته به شدت علائم، علت زمینه‌ای، سن بیمار و پاسخ به درمان، می‌تواند از داروهای خوراکی گرفته تا روش‌های تزریقی و حتی جراحی متغیر باشد. در ادامه به‌طور دقیق‌تر با گزینه‌های درمانی موجود آشنا می‌شوید:
۱. درمان دارویی (Pharmacologic Therapy)
در مراحل اولیه یا در مواردی که شدت اسپاسم کم است، پزشک ممکن است از داروهایی استفاده کند که تحریک‌پذیری عصب فاسیال را کاهش دهند یا فعالیت غیرطبیعی عضلات را مهار کنند. رایج‌ترین داروها عبارت‌اند از:
- کاربامازپین (Carbamazepine) : یک داروی ضدتشنج که با تثبیت فعالیت عصبی، می‌تواند اسپاسم‌ها را کاهش دهد.
- گاباپنتین (Gabapentin) و پرگابالین (Pregabalin) : معمولاً برای کنترل دردهای عصبی تجویز می‌شوند اما در کنترل پرش عضلات صورت نیز اثربخش‌اند.
- کلونازپام: (Clonazepam) دارویی از خانواده بنزودیازپین‌ها که خاصیت آرام‌بخشی عضلانی دارد.
باید توجه داشت که اثربخشی داروها در همه بیماران یکسان نیست و در بسیاری از موارد، فقط تسکین موقتی فراهم می‌شود. همچنین، استفاده بلندمدت از این داروها ممکن است با عوارضی مانند خواب‌آلودگی، اختلال تمرکز و وابستگی همراه باشد.
۲. تزریق بوتاکس (Botulinum Toxin Injection)
یکی از موثرترین و ایمن‌ترین روش‌های درمانی برای همی فاسیال اسپاسم، تزریق بوتاکس است. این روش به‌ویژه برای افرادی که به درمان دارویی پاسخ مناسبی نمی‌دهند، توصیه می‌شود.
مزایای بوتاکس:
- اثرگذاری سریع: علائم معمولاً طی ۳ تا ۷ روز پس از تزریق کاهش می‌یابند.
- غیرتهاجمی بودن: نیازی به جراحی یا بستری شدن ندارد.
- قابل تکرار بودن: اثر آن موقت است (۳ تا ۶ ماه) و می‌توان تزریق را با نظر پزشک تکرار کرد.
- حداقل عوارض جانبی: در صورت تزریق صحیح، عوارض بسیار کمی دارد؛ گاهی ممکن است افتادگی خفیف پلک یا ضعف موقتی عضله‌ای در ناحیه تزریق رخ دهد که معمولاً گذرا است.
بوتاکس مستقیماً به عضلات گرفتار در صورت تزریق می‌شود تا از انتقال پیام‌های عصبی به آن‌ها جلوگیری شود و در نتیجه از انقباضات غیرارادی جلوگیری شود.
۳. جراحی آزادسازی عصب (Microvascular Decompression - MVD)
در مواردی که اسپاسم شدید است، با دارو و بوتاکس کنترل نمی‌شود یا علت زمینه‌ای آن فشار مستقیم یک رگ خونی روی عصب فاسیال است، جراحی آزادسازی عصب توصیه می‌شود.
در این جراحی، جراح مغز و اعصاب با دسترسی به ساقه مغز، عصب فاسیال را شناسایی کرده و رگی که با آن تماس دارد را از طریق قراردادن یک پد مخصوص (معمولاً از جنس تفلون) از عصب جدا می‌کند تا فشار برداشته شود.
مزایای این جراحی عبارت‌اند از:
- درمان ریشه‌ای: برخلاف بوتاکس، این روش ریشه علت را هدف می‌گیرد.
- درصد موفقیت بالا: بیش از ۸۵٪ از بیماران پس از عمل، کاهش یا قطع کامل اسپاسم را تجربه می‌کنند.
معایب و ریسک‌های جراحی عبارت‌اند از:
- نیاز به بیهوشی عمومی و بستری
- خطراتی همچون عفونت، نشت مایع مغزی-نخاعی یا آسیب به عصب شنوایی یا صورت
- نیاز به انتخاب دقیق بیمار توسط جراح متخصص
۴. روش‌های حمایتی و مکمل
در کنار درمان‌های اصلی، برخی اقدامات می‌توانند به بهبود کیفیت زندگی بیماران و کاهش شدت اسپاسم‌ها کمک کنند:
- فیزیوتراپی صورت شامل ماساژ، تمرین‌های کششی عضلات صورت و تحریک عصبی برای افزایش کنترل عضلات.
- روان‌درمانی و مشاوره روان‌شناختی برای مقابله با اضطراب، افسردگی و مشکلات ارتباطی ناشی از اختلال.
- روش‌های آرام‌سازی مانند یوگا، مدیتیشن و تنفس عمیق.
- در برخی موارد خاص، تحریک مغزی مغناطیسی rTMS: به‌عنوان روش مکمل برای تنظیم فعالیت عصبی ناحیه درگیر.
سخن پایانی
همی فاسیال اسپاسم اختلالی عصبی است که اگرچه تهدیدکننده حیات نیست، اما می‌تواند تأثیرات قابل توجهی بر کیفیت زندگی، روابط اجتماعی و سلامت روان افراد بگذارد. تشخیص زودهنگام و انتخاب روش درمانی مناسب می‌تواند به کنترل علائم و بازیابی عملکرد طبیعی صورت کمک شایانی نماید. مشورت با پزشک متخصص مغز و اعصاب و انجام آزمون‌های تشخیصی مانند تست نوار عصب و عضله، گام نخست در مسیر درمان مؤثر این بیماری است.
خیر. این بیماری تهدیدکننده حیات نیست، اما می‌تواند زندگی اجتماعی و روحی فرد را دچار اختلال کند.
اثر بوتاکس معمولاً بین ۳ تا ۶ ماه دوام دارد و پس از آن ممکن است نیاز به تزریق مجدد باشد.
در برخی موارد خفیف ممکن است بهبود یابد، اما اغلب نیاز به مداخله درمانی دارد.
دیدگاه خود را با ما در میان بگذارید